Zachowanie prospołeczne to działanie ukierunkowane na spowodowanie jakiejś korzyści innego człowieka.
Dwa typy motywacji leżące u podstaw pomocności (Jerzy Karyłowski):
• Motywacja endocentryczna (skierowana do wewnątrz - egoistyczna) to tendencja do pomagania innym po to, aby polepszyć swoje samopoczucie w szczególności utrzymać lub podwyższyć własną samoocenę dzięki przypisywaniu sobie pochlebnych właściwości w wyniku postępowania zgodnie z normami.
Dla osoby motywowanej endocentrycznie najważniejsze jest by to właśnie ona pomogła człowiekowi znajdującemu się w potrzebie.
• Motywacja egzocentryczna (skierowana na zewnątrz - pozaosobista) to tendencja do pomagania innym po to, by polepszyć ich samopoczucie, w szczególności zaspokoić ich potrzeby
Dla osoby motywowanej egzocentrycznie najważniejsze jest by pomoc została udzielona. Karyłowski wykazał, że przewaga endo- lub egzocentrycznej motywacji do pomagania zależy u osób dorosłych od oddziaływań wychowawczych ich rodziców, jakim te osoby były poddawane w dzieciństwie. Wyznaczniki pomagania:
1. Obecność i postępowanie innych
• bierność obserwatorów hamuje pomaganie człowiekowi w potrzebie – jest to przejaw rozproszenia odpowiedzialności (rozłożenie się odpowiedzialności za podjęcie działania na współobecne w danej sytuacji osoby) i niewiedzy wielu (sytuacja, w której świadkowie jakiegoś, być może krytycznego zdarzenia stwierdzają, że nic się nie stało na podstawie wzajemnego obserwowania swojego braku reakcji), jak również wyraz naśladowania innych w wyniku modelowania
• zaobserwowanie innej, prospołecznie postępującej osoby nasila skłonność do pomagania nieznajomym – dotyczy to dorosłych i dzieci, modeli obserwowanych na żywo i w telewizji (oglądanie przez dzieci programów uczących życzliwości skutkuje wzrostem kooperatywności i skłonności do pomagania w zachowaniu dzieci – Hearold, 1986)
• pomaganie jest po części zachowaniem wyuczonym, które pojawia się i nasila pod wpływem nagród, a zanika pod wpływem kar – dzieci chwalone za pomaganie innemu dziecku robią to potem w większym natężeniu, zaś ganione – pomagają mniej niż dzieci niepoddane oddziaływaniu (Rushton, Teachman, 1978)
• ludzie dorośli o silnej potrzebie aprobaty społecznej dają większe datki na cele dobroczynne, ale tylko wtedy gdy akt ten ma charakter publiczny i jest widziany przez innych ludzi (Satow, 1975)
2. Właściwości biorcy pomocy
• bardziej pomagamy tym osobom, które są od nas uzależnione (np.: osoby starsze i dzieci)
• bardziej pomagamy tym osobom, które znalazły się w sytuacji która nie jest ich dziełem – chętniej pożyczymy swoje notatki z wykładów koledze będącemu w potrzebie z powodów, na które nie miał on wpływu niż koledze który nie ma własnych notatek, bo nie chciało mu się ich sporządzić (Barnes, Ickes i Kidd, 1979)
• chętniej pomagamy osobom lubianym niż nielubianym, ładnym niż brzydkim oraz podobnym do nas (pod względem np. poglądów, cech osobowości, a nawet sposobu ubierania się)
3. Relacje między dawcą a biorcą pomocy
• większa skłonność do pomagania osobom podobnym może wynikać nie tylko z większej do nich sympatii, ale także z faktu, że dobro takich osób może być traktowane w podobny sposób jak dobro własne (zostało to potwierdzone w licznych badaniach Janusza Reykowskiego (1979) i jego współpracowników – regulacyjna teoria osobowości)
• osoby skoncentrowane na sobie i cechujące się krańcowo niską lub wysoką samooceną są mniej prospołeczne od osób nieskoncentrowanych na sobie - Teresa Szutrowa (1972)
• łagodzenie problemów z poczuciem własnej wartości prowadzi do wzrostu motywacji prospołecznej i gotowości do dostrzegania problemów innych ludzi – Maria Jarymowicz (1979)
• wzrost prospołeczności u badanych dowiadujących się że ich pomoc poprawiła samopoczucie osób którym uprzednio pomogli – Grażyna Kochańska (1980)
• chętniej pomagamy członkom grupy własnej o której mówimy „my” niż obcym; wynika to z większego poczucia odpowiedzialności za członków grupy własnej (np. rodzina) oraz z utożsamiania ich dobra z dobrem własnym, a także z silniejszego uwikłania normy wzajemności w kontakty z członkami grupy własnej – najpierw pomagamy najbliższym krewnym, potem dalszym, potem przyjaciołom i sąsiadom, a na końcu nieznajomym (teoria doboru krewniaczego – John Haldane i William Hamilton – pomaganie krewnym z poświęceniem za nich własnego życia włącznie jest w istocie zachowaniem mającym na celu propagację własnych genów)
4. Stan emocjonalny osoby pomagającej
• pomocność nasilana jest przez empatię
• uczuciem którym najsilniej sprzyja pomaganiu innym jest zapewne miłość choć nie ma rzetelnych badań
• uczuciem nasilającym pomaganie jest poczucie winy – klientki przekonane że zepsuły wzięty z półki sklepowej aparat fotograficzny, czterokrotnie częściej pomagały nieznajomej, której rozsypała się siatka z zakupami, w pozbieraniu zakupów (Regan, Williams i Sparling, 1972); wzrost pomagania jest silniejszy kiedy o naszej winie wiedzą inni;
• pomagania nie nasila wstyd choć jest to emocja zbliżona do poczucia winy
• nastrój pozytywny podnosi szanse pomagania innym zarówno wtedy, kiedy wywołany jest niedawnym sukcesem, jak i wtedy, gdy spowodowało go obejrzenie wesołego filmu, słuchanie przyjemnej muzyki bądź dobrych wiadomości, a nawet ładna pogoda czy znalezienie monety w automacie telefonicznym – pozytywny nastrój aktywizuje pozytywne kategorie interpretacyjne dzięki czemu świat jest widziany jako przyjemniejszy a ludzie jako bardziej zasługujący na pomoc (Isen, 1984)
• wzrost nastroju hamuje takie formy pomagania, które mogłyby zepsuć dobry humor choć nasila takie formy które dobry humor podtrzymują
• nastrój negatywny hamuje skłonność do pomagania i dowodzi tego wiele badań (większość badań to badania na dzieciach), równie wiele dowodzi wzrost prospołeczności (większość badań – na dorosłych) – pomaganie innym jest stosunkowo prostą i często stosowaną techniką wychodzenia z negatywnego nastroju i wprowadzania samego siebie w dobry humor (Cialdini, Kenrick i Bauman, 1981)
• nie każdy rodzaj pomagania ulega nasileniu pod wpływem złego nastroju – gdy: zachowanie pomocne jest łatwe i nie wymaga dużego wysiłku, istnieją powody by wierzyć że wykonanie tego zachowania poprawi humor wykonawcy, niedostępne są inne formy poprawienia złego nastroju, początkowy zły nastrój jest niezbyt silny (Berkowitz, 1987)Bibliografia:
Dwa typy motywacji leżące u podstaw pomocności (Jerzy Karyłowski):
• Motywacja endocentryczna (skierowana do wewnątrz - egoistyczna) to tendencja do pomagania innym po to, aby polepszyć swoje samopoczucie w szczególności utrzymać lub podwyższyć własną samoocenę dzięki przypisywaniu sobie pochlebnych właściwości w wyniku postępowania zgodnie z normami.
Dla osoby motywowanej endocentrycznie najważniejsze jest by to właśnie ona pomogła człowiekowi znajdującemu się w potrzebie.
• Motywacja egzocentryczna (skierowana na zewnątrz - pozaosobista) to tendencja do pomagania innym po to, by polepszyć ich samopoczucie, w szczególności zaspokoić ich potrzeby
Dla osoby motywowanej egzocentrycznie najważniejsze jest by pomoc została udzielona. Karyłowski wykazał, że przewaga endo- lub egzocentrycznej motywacji do pomagania zależy u osób dorosłych od oddziaływań wychowawczych ich rodziców, jakim te osoby były poddawane w dzieciństwie. Wyznaczniki pomagania:
1. Obecność i postępowanie innych
• bierność obserwatorów hamuje pomaganie człowiekowi w potrzebie – jest to przejaw rozproszenia odpowiedzialności (rozłożenie się odpowiedzialności za podjęcie działania na współobecne w danej sytuacji osoby) i niewiedzy wielu (sytuacja, w której świadkowie jakiegoś, być może krytycznego zdarzenia stwierdzają, że nic się nie stało na podstawie wzajemnego obserwowania swojego braku reakcji), jak również wyraz naśladowania innych w wyniku modelowania
• zaobserwowanie innej, prospołecznie postępującej osoby nasila skłonność do pomagania nieznajomym – dotyczy to dorosłych i dzieci, modeli obserwowanych na żywo i w telewizji (oglądanie przez dzieci programów uczących życzliwości skutkuje wzrostem kooperatywności i skłonności do pomagania w zachowaniu dzieci – Hearold, 1986)
• pomaganie jest po części zachowaniem wyuczonym, które pojawia się i nasila pod wpływem nagród, a zanika pod wpływem kar – dzieci chwalone za pomaganie innemu dziecku robią to potem w większym natężeniu, zaś ganione – pomagają mniej niż dzieci niepoddane oddziaływaniu (Rushton, Teachman, 1978)
• ludzie dorośli o silnej potrzebie aprobaty społecznej dają większe datki na cele dobroczynne, ale tylko wtedy gdy akt ten ma charakter publiczny i jest widziany przez innych ludzi (Satow, 1975)
2. Właściwości biorcy pomocy
• bardziej pomagamy tym osobom, które są od nas uzależnione (np.: osoby starsze i dzieci)
• bardziej pomagamy tym osobom, które znalazły się w sytuacji która nie jest ich dziełem – chętniej pożyczymy swoje notatki z wykładów koledze będącemu w potrzebie z powodów, na które nie miał on wpływu niż koledze który nie ma własnych notatek, bo nie chciało mu się ich sporządzić (Barnes, Ickes i Kidd, 1979)
• chętniej pomagamy osobom lubianym niż nielubianym, ładnym niż brzydkim oraz podobnym do nas (pod względem np. poglądów, cech osobowości, a nawet sposobu ubierania się)
3. Relacje między dawcą a biorcą pomocy
• większa skłonność do pomagania osobom podobnym może wynikać nie tylko z większej do nich sympatii, ale także z faktu, że dobro takich osób może być traktowane w podobny sposób jak dobro własne (zostało to potwierdzone w licznych badaniach Janusza Reykowskiego (1979) i jego współpracowników – regulacyjna teoria osobowości)
• osoby skoncentrowane na sobie i cechujące się krańcowo niską lub wysoką samooceną są mniej prospołeczne od osób nieskoncentrowanych na sobie - Teresa Szutrowa (1972)
• łagodzenie problemów z poczuciem własnej wartości prowadzi do wzrostu motywacji prospołecznej i gotowości do dostrzegania problemów innych ludzi – Maria Jarymowicz (1979)
• wzrost prospołeczności u badanych dowiadujących się że ich pomoc poprawiła samopoczucie osób którym uprzednio pomogli – Grażyna Kochańska (1980)
• chętniej pomagamy członkom grupy własnej o której mówimy „my” niż obcym; wynika to z większego poczucia odpowiedzialności za członków grupy własnej (np. rodzina) oraz z utożsamiania ich dobra z dobrem własnym, a także z silniejszego uwikłania normy wzajemności w kontakty z członkami grupy własnej – najpierw pomagamy najbliższym krewnym, potem dalszym, potem przyjaciołom i sąsiadom, a na końcu nieznajomym (teoria doboru krewniaczego – John Haldane i William Hamilton – pomaganie krewnym z poświęceniem za nich własnego życia włącznie jest w istocie zachowaniem mającym na celu propagację własnych genów)
4. Stan emocjonalny osoby pomagającej
• pomocność nasilana jest przez empatię
• uczuciem którym najsilniej sprzyja pomaganiu innym jest zapewne miłość choć nie ma rzetelnych badań
• uczuciem nasilającym pomaganie jest poczucie winy – klientki przekonane że zepsuły wzięty z półki sklepowej aparat fotograficzny, czterokrotnie częściej pomagały nieznajomej, której rozsypała się siatka z zakupami, w pozbieraniu zakupów (Regan, Williams i Sparling, 1972); wzrost pomagania jest silniejszy kiedy o naszej winie wiedzą inni;
• pomagania nie nasila wstyd choć jest to emocja zbliżona do poczucia winy
• nastrój pozytywny podnosi szanse pomagania innym zarówno wtedy, kiedy wywołany jest niedawnym sukcesem, jak i wtedy, gdy spowodowało go obejrzenie wesołego filmu, słuchanie przyjemnej muzyki bądź dobrych wiadomości, a nawet ładna pogoda czy znalezienie monety w automacie telefonicznym – pozytywny nastrój aktywizuje pozytywne kategorie interpretacyjne dzięki czemu świat jest widziany jako przyjemniejszy a ludzie jako bardziej zasługujący na pomoc (Isen, 1984)
• wzrost nastroju hamuje takie formy pomagania, które mogłyby zepsuć dobry humor choć nasila takie formy które dobry humor podtrzymują
• nastrój negatywny hamuje skłonność do pomagania i dowodzi tego wiele badań (większość badań to badania na dzieciach), równie wiele dowodzi wzrost prospołeczności (większość badań – na dorosłych) – pomaganie innym jest stosunkowo prostą i często stosowaną techniką wychodzenia z negatywnego nastroju i wprowadzania samego siebie w dobry humor (Cialdini, Kenrick i Bauman, 1981)
• nie każdy rodzaj pomagania ulega nasileniu pod wpływem złego nastroju – gdy: zachowanie pomocne jest łatwe i nie wymaga dużego wysiłku, istnieją powody by wierzyć że wykonanie tego zachowania poprawi humor wykonawcy, niedostępne są inne formy poprawienia złego nastroju, początkowy zły nastrój jest niezbyt silny (Berkowitz, 1987)Bibliografia:
Strelau, J. (2003). Psychologia. Podręcznik
akademicki, tom 3 – strony 164-175
Wojcieszke, B. (2003). Człowiek wśród ludzi,
strony 313-344
