Wyobrażenia a spostrzeżenia w psychologii

Wyobraźnia – to zdolność do tworzenia wyobrażeń twórczych, przewidywania, uzupełniania i odtwarzania oraz zdolność przedstawiania sobie zgodnie z własną wolą, również sytuacji, osób, przedmiotów, zjawisk itp., niewidzialnych dotąd; fantazja, imaginacja.
Wyobrażenie – wywołany w świadomości obraz przedmiotu lub sytuacji, które w danej chwili nie oddziałują na narządy zmysłowe człowieka, opierający się na uprzednio poczynionych spostrzeżeniach i fantazji;
Wyróżniamy dwa rodzaje wyobrażeń:
1. odtwórcze – mają charakter wspomnieniowy, które opierają się głównie na procesach pamięci, czyli pojawianie się w umyśle obrazów, przedmiotów lub zjawisk dawniej spostrzeganych; cechują się dużą wiernością wobec właściwości realnie istniejących obiektów. Od spostrzeżeń różnią się tym, że możemy je przywoływać w dowolnym momencie, niezależnie czy obiekt istnieje. W przypadku spostrzeżeń konieczna jest obecność obiektu zewnętrznego. Do powstania wyobrażenia konieczne jest najpierw spostrzeżenie danego obiektu, dopiero gdy go sobie utrwalimy w pamięci to potrafimy go stamtąd przywołać czyli wytworzyć wyobrażenie. Szczególnym przypadkiem wyobrażeń wyrazistych są obrazy ejdetyczne - są dokładnym odzwierciedleniem danego obrazu czy obiektu (tzw. fotograficzna dokładność), to wyobrażenia niemal tak samo dokładne i wierne, jak obrazy spostrzeżeniowe. (Według Habera obrazy ejdetyczne występują u około 8% dzieci w wieku 7-12 lat i tylko u 0,1% dorosłych.)
2. twórcze - dotyczą treści nierzeczywistej, bez charakteru wspomnieniowego, określane są jako twórcze lub fantazyjne, są efektem intencjonalnych działań podmiotu, to fantazjowanie lub „tworzenie czegoś z niczego”. Wyobrażenia określane są tu jako „składanki” (np. pegaz lub sfinks). Niekiedy motywem do ich tworzenia są ograniczone możliwości pamięci. To tworzenie nowych obrazów przedmiotów, zjawisk, sytuacji czy osób, które powstają na podstawie dawnych spostrzeżeń, wiedzy i fantazji; dzięki czemu człowiek często tworzy obrazy upragnione (np. malowanie, komponowanie czy pisanie) – tzw. twórczość w sensie subiektywnym.

Paradygmat adaptacjonistyczny w psychologii

Z perspektywy psychologii ewolucyjnej wiele tradycyjnych podziałów wewnątrz całej dyscypliny jest nie tylko arbitralnych, ale wręcz szkodliwych dla rozwoju nauki. Gałęzie te prowadzą do arbitralnego i sztucznego rozszczepienia wielu mechanizmów. Ujmowanie psychologii człowieka z perspektywy problemów adaptacyjnych i ich rozwiązywania które legło u podłoża niniejszej książki jest bardziej naturalnym sposobem „dzielenia natury" i prowadzi do przekroczenia funkcjonujących obecnie podziałów.

Podstawowym zadaniem nowej psychologii będzie wyodrębnienie głównych problemów adaptacyjnych, które ludzie napotykali podczas ewolucji swojego gatunku. Psychologowie ewolucyjni jak dotąd jedynie poskrobali powierzchnię, wyodrębniając niektóre problemy w sposób najbardziej oczywisty związane z kwestiami przetrwania i reprodukcji. Jednak większość problemów adaptacyjnych pozostała niezbadana, a większość rozwiązań psychologicznych czeka na swojego odkrywcę. Można zasadnie oczekiwać, że pierwsi naukowcy, którzy wkroczą na te dziewicze terytoria, wrócą obładowani łupem.

Psychologia ewolucyjna dostarcza narzędzi pojęciowych, pozwalających współczesnej psychologii wyzwolić się z obecnego stadium fragmentaryzacji i połączyć ją z innymi naukami w drodze do powszechnej integracji. Psychologia ewolucyjna dostarcza też narzędzi umożliwiających wyjaśnienie wielkiej tajemnicy pochodzenia człowieka oraz jego drogi do obecnego stanu, jak również mechanizmów pozwalających zrozumieć, co to znaczy być człowiekiem.

Zachowania prospołeczne

Zachowanie prospołeczne to działanie ukierunkowane na spowodowanie jakiejś korzyści innego człowieka.

Dwa typy motywacji leżące u podstaw pomocności (Jerzy Karyłowski):
•    Motywacja endocentryczna (skierowana do wewnątrz - egoistyczna) to tendencja do pomagania innym po to, aby polepszyć swoje samopoczucie w szczególności utrzymać lub podwyższyć własną samoocenę dzięki przypisywaniu sobie pochlebnych właściwości w wyniku postępowania zgodnie z normami.
Dla osoby motywowanej endocentrycznie najważniejsze jest by to właśnie ona pomogła człowiekowi znajdującemu się w potrzebie.
•    Motywacja egzocentryczna (skierowana na zewnątrz - pozaosobista) to tendencja do pomagania innym po to, by polepszyć ich samopoczucie, w szczególności zaspokoić ich potrzeby
Dla osoby motywowanej egzocentrycznie najważniejsze jest by pomoc została udzielona. Karyłowski wykazał, że przewaga endo- lub egzocentrycznej motywacji do pomagania zależy u osób dorosłych od oddziaływań wychowawczych ich rodziców, jakim te osoby były poddawane w dzieciństwie. Wyznaczniki pomagania:
1. Obecność i postępowanie innych
•    bierność obserwatorów hamuje pomaganie człowiekowi w potrzebie – jest to przejaw rozproszenia odpowiedzialności (rozłożenie się odpowiedzialności za podjęcie działania na współobecne w danej sytuacji osoby) i niewiedzy wielu (sytuacja, w której świadkowie jakiegoś, być może krytycznego zdarzenia stwierdzają, że nic się nie stało na podstawie wzajemnego obserwowania swojego braku reakcji), jak również wyraz naśladowania innych w wyniku modelowania
•    zaobserwowanie innej, prospołecznie postępującej osoby nasila skłonność do pomagania nieznajomym – dotyczy to dorosłych i dzieci, modeli obserwowanych na żywo i w telewizji (oglądanie przez dzieci programów uczących życzliwości skutkuje wzrostem kooperatywności i skłonności do pomagania w zachowaniu dzieci – Hearold, 1986)
•    pomaganie jest po części zachowaniem wyuczonym, które pojawia się i nasila pod wpływem nagród, a zanika pod wpływem kar – dzieci chwalone za pomaganie innemu dziecku robią to potem w większym natężeniu, zaś ganione – pomagają mniej niż dzieci niepoddane oddziaływaniu (Rushton, Teachman, 1978)
•    ludzie dorośli o silnej potrzebie aprobaty społecznej dają większe datki na cele dobroczynne, ale tylko wtedy gdy akt ten ma charakter publiczny i jest widziany przez innych ludzi (Satow, 1975)

Jedna czy wiele inteligencji?

Odpowiedzią na to pytanie było powstanie czynnikowych koncepcji inteligencji (modele strukturalne). Badaczy interesował problem czy inteligencja to jedna czy też wiele zdolności. Jeśli jest ich wiele to jakie są ich wzajemne relacje: czy są ułożone hierarchicznie czy też są niezależne od siebie.

Większość badaczy przychyla się do wniosku, że zdolności wchodzących w skład inteligencji jest wiele. Natomiast zależnie od poglądów wyodrębniono modele hierarchiczne i modele równorzędne.

Modele hierarchiczne zakładały istnienie jednego głównego czynnika. Punktem wyjściowym przy omawianiu tego zagadnienia jest teoria Spearmana. Ogólnie można powiedzieć, że Spearman, rozpatrywał inteligencję jako zdolność dostrzegania abstrakcyjnych relacji i na ich podstawie szukania rozwiązań.

Charles Spearman zauważył także, że wyniki tych samych osób w różnych testach, w różnych zadaniach są podobne, tzn. jeżeli ktoś dobrze wypada w jednym zadaniu to najprawdopodobniej i w innym wypadnie dobrze. Brał pod uwagę wyniki różnych testów i miar zdolności (np. oceny szkolne, testy percepcji, oceny „zdrowego rozsądku” dokonane przez kolegów, rozumienie tekstu czytanego, zasób słownictwa, rozumienie przekazu ustnego, dopasowanie figur geometrycznych, rotacje liter). W związku z tym oraz na podstawie wyników analiz statystycznych doszedł do wniosku, że za inteligencją kryje się jakaś naczelna zdolność ogólna, którą nazwał czynnikiem g (od angielskiego general). Uważał tę zdolność, czynnik g, za rodzaj energii umysłowej potrzebnej do dokonywania trzech podstawowych operacji intelektualnych. Zaproponował także dwuczynnikową teorię inteligencji. Zakładał, że wykonanie jakiejkolwiek czynności wymaga dwóch zdolności: ogólnej i specyficznej (czynnik g i s). Zdolności specyficznych może być wiele, w zależności od mnogości zadań.

Poznawcze i cechowe ujęcie osobowości

Osobowość to zespół stałych właściwości i procesów psychicznych odróżniających daną osobę od innych. Porządkuje nasze życie psychiczne i zapewnia spójność zachowania.

Na osobowość składa się system struktur poznawczych, który odzwierciedla wiedzę człowieka na temat siebie i świata. Od tej wiedzy zależy zachowanie człowieka, bo postępujemy zgodnie z tym, co wiemy.

Poznawcze ujęcie osobowości

Teorie poznawcze zrodziły się w psychologii w połowie lat pięćdziesiątych XX wieku, jako reakcja na pewne niedostatki behawioryzmu.

Najważniejsi twórcy

-          J. Bruner

-          U. Neiser

-          G.A. Kelly.

 W koncepcji tej człowiek opisywany jest jako samodzielny podmiot, który w dużej mierze decyduje o swoim losie, podejmując świadome i celowe działania.

Osobowość ściśle wiąże się w tej koncepcji z tak zwanym układem poznawczym (potocznie-umysłem). Jego charakterystyka jest zarazem opisem zasad reguł postępowania danej osoby. Wśród najważniejszych aspektów układu poznawczego wymienia się m.in. inteligencję, system pamięci trwałej i bezpośredniej, kompetencje językowe.

Własności emocji podstawowych

1) Ekspresja twarzy jako podstawa klasyfikacji

            W badaniach P. Ekmana i in. wykazano, że istnieje podnakulturowa uniwersalność wzorców ekspresji niektórych emocji. Wg Ekmana emocje podstawowe to: strach, złość, smutek, radość, wstręt i zaskoczenie, gdyż są one doświadczane i rozpoznawane przez wszystkich ludzi. Inne emocje, o których nie można tego powiedzieć są jego zdaniem mieszanką emocji podstawowych, a ich wyrażanie zależy od czynników kulturowych.

Wokół zaskoczenia jako emocji było wiele kontrowersji – ostatecznie Ekman ograniczył listę do 5 emocji: strach, złość, smutek, radość i wstręt. Inne emocje (pochodne) powstają jako mieszanka emocji podstawowych.

            C. Izard opiera swą listę emocji podstawowych na uniwersalności ekspresji twarzy, ale dodaje jeszcze 2 warunki: specyficzność substratu neuronalnego i odróżnialna jakość subiektywna. Do emocji podstawowych Izard zalicza: strach, złość, smutek, radość, wstręt, wstyd, poczucie winy, zaskoczenie, zainteresowanie, pogardę.

2) Podstawowe, czyli nie tylko ludzkie- podejście ewolucyjne

R. Plutchnik założył, że emocje podstawowe to te, które mogą być obserwowane na różnych poziomach filogenetycznych i mające znaczenie adaptacyjne dla walki o przetrwanie jednostki i gatunku (czyli w duchu darwinowskim). Wyróżnił: strach, złość, smutek, radość, akceptacja, wstręt, antycypację, zaskoczenie

3) Podstawowe, czyli prototypowe – podejście lingwistyczne

Emocje podstawowe to te, które najszybciej przychodzą ludziom na myśl – zazwyczaj wymieniane są: miłość, strach, złość, smutek i szczęście. Rzadko wymieniany jest wstręt.

Nie jest do końca jasne, które emocje są podstawowe, a które pochodne – pomiędzy psychologami są poważne rozbieżności.

Psychologia ewolucyjna

Wielu psychologów stara się oddzielić wpływ czynników dziedzicznych na zachowanie i cechy człowieka, od wpływu czynników środowiskowych i ustalić, które z tych czynników są ważniejsze. Z ewolucyjnego punktu widzenia rozróżnienie to wydaje się zbędne. Natura i wychowanie przeplatają się ze sobą. Natura determinuje to, jak i dlaczego czynniki środowiskowe będą wpływać na nas przez całe życie. W związku z uświadomieniem sobie tego faktu, teoria ewolucji zaczęła wpływać na zrozumienie procesów poznawczych i motywacji człowieka za pośrednictwem dziedziny zwanej psychologią ewolucjonistyczną. Kierunek ten stara się połączyć nowoczesną psychologię z darwinowską teorią ewolucji drogą doboru naturalnego.
Podstawą podejścia ewolucjonistycznego jest pojęcie adaptacyjności zachowania i umysłu, które zakłada, że zdolności ludzkiego umysły ewoluowały w ciągu milionów lat, służąc konkretnym celom przystosowawczym, podobnie jak nasze zdolności fizyczne. Mózg ewoluuje tak samo jak inne narządy. Mózgi generujące bardziej przystosowawcze zachowania, ulegają rozmnożeniu w wyniku dobory naturalnego. Mózgi, które generują zachowania nieprzystosowawcze, umierają. Zachowanie przystosowawcze może obejmować poświęcenie się dla swoich dzieci lub rodzeństwa lub pomaganie tym, którzy tą pomoc mogą odwzajemnić.

Psychologowie ewolucjonistyczni starają się stworzyć kompletną, jednolitą psychologię, obejmującą wszystkie aspekty ludzkiego życia, doświadczenia i zachowania.

Ewolucjonizm pozbawił ludzi uprzywilejowanego miejsca w świecie istot żywych, przypisując im przodków wspólnych ze zwierzętami. Psychologia ewolucyjna podjęła próbę integracji wielu podejść – wyjaśniała, dlaczego jedne zachowania są pożądane a inne nie odnosząc się do teorii doboru. Przedstawiciele tego podejścia szukają cech wspólnych dla wszystkich istot ludzkich. Próbują też dociec, w jaki sposób te cechy wspólne wchodzą w interakcje z otoczeniem społecznym.