Osobowość
to zespół stałych właściwości i procesów psychicznych odróżniających daną osobę
od innych. Porządkuje nasze życie psychiczne i zapewnia spójność zachowania.
Na osobowość składa się system struktur poznawczych,
który odzwierciedla wiedzę człowieka na temat siebie i świata. Od tej wiedzy
zależy zachowanie człowieka, bo postępujemy zgodnie z tym, co wiemy.
Poznawcze ujęcie osobowości
Teorie
poznawcze zrodziły się w psychologii w połowie lat pięćdziesiątych XX wieku,
jako reakcja na pewne niedostatki behawioryzmu.
Najważniejsi twórcy
-
J. Bruner
-
U. Neiser
-
G.A. Kelly.
W koncepcji tej człowiek opisywany jest jako
samodzielny podmiot, który w dużej mierze decyduje o swoim losie, podejmując
świadome i celowe działania.
Osobowość
ściśle wiąże się w tej koncepcji z tak zwanym układem poznawczym (potocznie-umysłem).
Jego charakterystyka jest zarazem opisem zasad reguł postępowania danej osoby.
Wśród najważniejszych aspektów układu poznawczego wymienia się m.in.
inteligencję, system pamięci trwałej i bezpośredniej, kompetencje językowe.
Można
powiedzieć, że człowiek jest układem aktywnym poszukującym informacji i gromadzącym doświadczenia. Jest badaczem
który stawia hipotezy, gromadzi informacje potwierdza lub odrzuca swoje
założenia. Najogólniej można stwierdzić, iż zachowanie człowieka zależy od tego
w jaki sposób spostrzega on otaczającą rzeczywistość oraz siebie samego, jako
element tej rzeczywistości.
Centralne
miejsce w poznawczej koncepcji osobowości zajmuje analiza struktur poznawczych,
czyli systemu informacji utrwalonych w naszej pamięci. Pojedyncza struktura poznawcza
jest zbiorem informacji na dany temat np. info jakie jednostka posiada na swój
temat (struktura ja). Struktury poznawcze są źródłem wiedzy o otoczeniu, o
sobie samym oraz o sposobach działań umożliwiających osiąganie poszczególnych
celów.
Struktury
poznawcze charakteryzują się pewną złożonością, którą można określić jako
kontinuum od prostych struktur do skomplikowanych. Prosta struktura to taka
która zawiera niewielką ilość kategorii np. ocena działań innych osób jako
dobre i złe. Struktura skomplikowana składa się z wielu kategorii, umożliwiając
tym samym wszechstronną analizę sytuacji.
Sposób
w jaki struktury poznawcze wpływają na nasze postępowanie, można zilustrować
przykładem zachowania agresywnego, które zgodnie z koncepcją poznawczą wynika z
przekonania, iż otaczające nas osoby mają do nas złe nastawienie lub chcą
wyrządzić nam krzywdę. Dopiero zmiana tych przekonań może doprowadzić do
modyfikacji zachowania.
Jeden
z twórców koncepcji poznawczej Kelley posługuje się terminem „konstruktu
osobistego”. Jego zakres znaczeniowy zbliżony jest do pojęcia struktury
poznawczej. Zdaniem Kelly’ego nie istnieje prawda obiektywna lecz tylko różne
interpretacje tzw. konstrukty danego wydarzenia. Każdy konstrukt ma zawsze dwa
bieguny (np. dobry-zły). Kelly wyróżnia między innymi konstrukty centralne,
które mają podstawowe znaczenie dla funkcjonowania człowieka, oraz peryferyjne
o mniejszym znaczeniu dla procesu interpretowania poszczególnych zjawisk,
sytuacji.
Warto
przytoczyć w tym miejscu teorię atrybucji Kelleya powstałą również w ramach
nurtu psychologii poznawczej. Obrazuje ona dążenie człowieka do zrozumienia
otaczającego go świata. Zjawisko atrybucji polega na poszukiwaniu przyczyn oraz
sprawców poszczególnych zdarzeń. Opiera się na tendencji do wykraczania poza
dostępne informacje, do rekonstruowania zaistniałych sytuacji, poprzez
uzupełnienie brakujących elementów. Nie posiadając pełnej wiedzy o danym
zdarzeniu, wprowadzamy do modelu sytuacji informacje, które wydają nam się
najbardziej prawdopodobne. Procesy przypisywania przyczyn pozwalają przewidywać
bieg wydarzeń oraz planować własne działania.
Osobowość jako zbiór cech
Ujęcie osobowości w obrębie teorii cech polega na wyróżnieniu najważniejszych cech,
aspektów, które w różny sposób przypisywać można różnym ludziom. Zgodnie z tą
teorią można opisać czyjąś osobowość określając jej pozycje na szeregu skal.
G.Allport
wprowadza rozróżnienie pomiędzy cechami wspólnymi a dyspozycjami
indywidualnymi. Cechy wspólne pozwalają na porównania dokonywane pomiędzy
poszczególnymi ludźmi. Allport uważa iż cechami pozwalającymi na odróżnienie
danej osoby od reszty populacji są dyspozycje indywidualne.
Najbardziej
znana jest koncepcja Cattella opracowana w latach pięćdziesiątych XXw. Cattell
opracował test psychometryczny badający 16 czynników, które nazwał źródłowymi
cechami, odpowiedzialnymi za organizację ludzkiego zachowania.
Inny
badacz Eysenck doszedł do wniosku ze poszczególne cechy można mierzyć w sposób
rzetelny, jak również możliwe jest przewidywanie na ich podstawie występowania
określonych zachowań.
Pod
koniec XX opracowano koncepcję pięciu czynników stanowiących podstawowe
elementy składowe osobowości. Są to neurotyczność, ekstrawersja, otwartość na
doświadczenia, ugodowość oraz sumienność. Autorami tej koncepcji są P. Costa i
R.McCrae.
Podejście
poznawcze a podejście teorii cech
Psychologia
cech próbuje odpowiedzieć na pytanie jakie właściwości człowieka decydują o
stałości i między sytuacyjnej spójności (zgodności) jego zachowań. Ponadto
chodzi tu o takie właściwości pod względem których ludzie trwale się od siebie
różnią.
Są
nimi podstawowe czynniki osobowości, a więc cechy częściowo zdeterminowane
biologicznie, kształtujące się stosunkowo wcześnie w toku rozwoju, wyznaczające
w szerokim zakresie sytuacji nasze tendencje do reagowania, wreszcie mające w
dużym stopniu charakter uniwersalny (niezależny od kultury)
Poznawcze
psychologia osobowości szuka odpowiedzi na nieco inne pytanie: W jaki sposób
osoba funkcjonuje? Jakie procesy poznawcze i afektywne decydują o podejmowaniu
przez człowieka określonych działań i o sterowaniu ich przebiegiem, jak również
o występowaniu systematycznych różnic między ludźmi w odbiorze rzeczywistości w
ustosunkowaniu się do niej?
Obok
zainteresowania procesami, wspomniane podejście zajmuje się również
wyjaśnianiem stałości zachowania i trwałych różnic między ludźmi. Poszukuje go
jednak nie w stałych i ogólnych cechach, ale nasyconych konkretną treścią,
kształtujących się w toku naszego kulturowego doświadczenia reprezentacjach
poznawczych ( na przykład w obrazie samego siebie, w systemach przekonań),
w standardach postępowania (przyswojonych normach moralnych, celach
osobistych) i w programach aktywności (na przykład w strategiach
radzenia sobie z problemami życiowymi).
Porównywane podejścia
różnią się perspektywą poznawczą, z jakiej patrzą na ludzkie działania. W
wypadku teorii cech jest nią perspektywa „chłodnego” badacza, zewnętrznego
obserwatora zachowania, natomiast w wypadku podejścia poznawczego -
rekonstruowana przez obserwatora perspektywa samego wykonawcy działania
(obserwator wyjaśnia zachowanie wykonawcy tym w jaki sposób konstruuje on
zdarzenia i nadaje określony, subiektywny sens swoim działaniom).
Chociaż
nie jest to dla nich zagadnienie pierwszoplanowe, psychologowie o orientacji
poznawczej interesują się też względnie trwałymi różnicami między ludźmi w
strategiach przetwarzania informacji, od których zależy sposób konstruowania
świata i siebie oraz w strategiach kontroli własnej aktywności.
Konkludując
podejście poznawcze i podejście psychologii cech są to różne, ale wzajemnie się
dopełniające, równoprawne punkty widzenia na osobowość człowieka.
Kelly (ujęcie poznawcze) i teorie cechowe (
porównanie)
Po
pierwsze u podstaw teorii konstruktów osobistych i ujęcia cechowego leżą różne
podejścia do zagadnień zdobywania wiedzy i prowadzenia badań. Pierwsze zostało
oparte na podejściu klinicznym, drugie na korelacyjnym. Nie oznacza to jednak,
że w ramach tych dwóch ujęć teoretycznych nie są stosowane narzędzia
alternatywne, lecz raczej że u podstaw leżą odmienne założenia. Związane z nimi
narzędzia pomiaru są wobec tego tak różne jak kwestionariusz neo-pi w przypadku
teorii cechowych i rep test w przypadku konstruktów osobistych. Z różnicy
postaw wynika również to, że w torii Kellyego pierwszorzędne znaczenie przypisuje
się procesom poznawczym, praktycznie pomijanym w teoriach cechowych.
Być
może jeszcze większe znaczenie ma zasadniczo różne ujmowanie funkcjonowania
ludzkiego organizmu. O ile teoretycy cech szczególną wagę przypisują temu, co
określone, stabilne i sytuacyjnie niezmienne, to Kelly podkreślał znaczenie
faktu, że osoba jest aktywnym interpretującym i różnicującym podmiotem, który w
każdej chwili może się zmieniać.
Podczas
gdy teoretycy cech ujmują osobowość jako nieomal całkiem stabilną od około 25
roku życia, po części ze względu na przypisywanie podstawowego znaczenia
czynnikom genetycznym, to Kelly z dużo większym optymizmem odnosił się do
możliwych zmian. Poza tym podczas gdy teoretycy cech ujmują człowieka w
kategoriach raczej statycznych, Kelly traktował swoje teorię jako dynamiczną
teorię osobowości.
Teoria
konstruktów osobistych różni się także od teorii cech obszarami, które
wyjaśniają najlepiej. W przypadku ujęcia cechowego obszarem najlepiej
wyjaśniającym jest struktura osobowości, natomiast psychoterapia i procesy
zmiany osobowości znajdują się nieomal zupełnie poza zakresem jej
stosowalności. W przypadku teorii konstruktów to procesy zmiany osobowości
stanowią obszar najlepiej wyjaśniany. Po drugie podczas gdy teoretycy cech
interesują się różnicami indywidualnymi dążą więc do opisania wszystkich ludzi
na pewnych wspólnych wymiarach (np. wymiarach modelu wielkiej piątki) to Kelly
chociaż by zainteresowany stosującymi się do wszystkich ludzi zasadami ogólnymi
oraz różnicami indywidualnymi równocześnie przykładał wagę do idiograficznego
wymiaru systemów konstruktów konkretnych odsób. Model W. Piątki
najprawdopodobniej traktowałby jako rodzaj zestawu psychologicznych
konstruktów, nieuwikłanych w wyjaśnianie zasadniczej struktury osobowości.
L.A Pervin- „Osobowość teoria i
badania.
